Ga naar inhoud
Johan de Witt
Menu
  • Over Johandewitt.nl
    • ANBI
  • Podcasts
    • Johan de Witt en het Rampjaar (luisterboek)
    • De grand tour van Johan en Cornelis de Witt
    • Jaap over Johan
    • Kwadratuur van de cirkel
    • Nederlandse gezantenwoningen in Parijs
    • Vaderland en patriotten
    • Werken aan De Witt
    • Hoe klonk Johan de Witt?
    • Johan de Witt en het Rampjaar bij Golfbreker Radio
  • Personen
    • Rond Johan de Witt
    • Rond prins Willem II
    • Rond Cornelis Musch
  • Kaarten
  • Literatuur
    • Literatuur rond Johan de Witt
    • Literatuur rond prins Willem II
    • Literatuur rond Cornelis Musch
    • Literatuur rond graaf Willem Frederik
  • Database
  • Links
  • Minuten Johan de Witt
    • Minuten van de uitgaande brieven van Johan de Witt januari t/m juni 1672
    • Minuten van de uitgaande brieven van Johan de Witt aan Cornelis de Witt januari t/m juni 1672
    • Minuten van de uitgaande brieven van Johan de Witt aan Hiëronymus van Beverningk april t/m juni 1672
  • Interviews
  • Recensies
Menu

Nepnieuws en desinformatie in Rampjaar 1672

Gepubliceerd op 25 februari 202225 februari 2022 door JMvT

Ooit waren oorlogen eenvoudig: twee krijgsheren zochten een plek uit waar ze hun krijgers elkaar de hersens in lieten slaan, terwijl ze zelf van een heuveltje toekeken. Het leger dat het het langst volhield werd uitgeroepen tot winnaar en veroverde daarmee voor de krijgsheer lijf en goed van de verliezer.
                In de loop der eeuwen kreeg de diplomatie een steeds grotere rol. Krijgsheren ontdekten dat je met dreigen en onderhandelen ook een vijand kon verslaan. Een methode die de voorkeur kreeg boven een bloedbad, want het was een stuk goedkoper (en dat het levens scheelde was mooi meegenomen). Werden steden tijdens de Tachtigjarige Oorlog nog lang omsingeld, tijdens het Rampjaar gaf de ene na de andere Nederlandse stad de sleutels aan de vijand op het moment dat het leger van Lodewijk XIV naderde. Zo lukte het de Fransen om in korte tijd door te dringen tot diep in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Lambert de Hondt (II): De overgave van de stad Utrecht op 30 juni 1672 aan de Franse koning Lodewijk XIV, 1672, Centraal Museum Utrecht

De overgave van Utrecht

In Johan de Witt en het Rampjaar (1) beschrijft Jasper Dekker hoe de magistraat van Utrecht op 19 juni een deputatie naar de Fransen stuurde, toen de vijand met slechts 2400 man voor de stad opdook. Twee Utrechtse burgemeesters boden de Fransen de sleutels aan. De stad capituleerde, en wist daarmee plundering te voorkomen.
                Het was niet alleen de dreiging van het leger die dit veroorzaakte. Kort ervoor was een conflict ontstaan met Willem III: de stad had geweigerd het Staatse leger binnen de muren toe te laten. Hierop is Willem III met al zijn soldaten naar Holland vertrokken, zonder een enkel regiment ter verdediging van Utrecht achter te laten. De Utrechters voelden zich in de steek gelaten.
                Had Utrecht, zelfs zonder bijstand van Willem III, een belegering kunnen doorstaan? Wie weet, wellicht. Een grote stad als Utrecht, met meer dan 30.000 inwoners en het aantal schutters dat de 2400 Franse tegenstanders overtrof, had zich kranig kunnen weren. Maar de Utrechters waren te bevreesd. De angst was in de voorgaande maanden onder de burgers aangewakkerd door een betrekkelijk nieuw fenomeen: de verspreiding van nepnieuws en desinformatie op een ongekende schaal.
                Natuurlijk, tijdens een oorlog sneuvelt de waarheid altijd als eerste. Dat de ware reden voor een oorlog meestal in nevelen gehuld blijft is al zo oud als de veldtochten van Rome. In de middeleeuwen was het angstige gefluister dat door de komst van vluchtelingen een optrekkend leger vooruitsnelde een bekend gegeven. Echter, in 1672 werd daar iets nieuws aan toegevoegd: de verspreiding van nieuws en opinies via drukwerk.

Blauwboekjes uit 1672, privécollectie JMvT

Blauwboekjes

Blauwboekjes, zoals pamfletten toen vaak genoemd werden, waren er in allerlei soorten en maten. In oorlogstijd zijn mensen nog meer dan onder normale omstandigheden op zoek naar informatie. De Prinsgezinden, die de jonge Willem III graag als kapitein-generaal van het Staatse leger aangesteld zagen worden, waren zeer bedreven in het verspreiden van pamfletten.
                De hoeveelheid pamfletten was ongekend in het Rampjaar, er verschenen meer dan 1600 verschillende titels met een totale oplage van een miljoen, waarbij men moet bedenken dat de exemplaren zich onder een groter publiek verspreidden(2). In trekschuiten en bij verkopers waren ze te koop voor een of twee stuivers. Pamfletten waren een verdienmodel. Drukkers hielden er een goed belegde boterham aan over en hoe schandelijker de beschuldigingen, hoe meer exemplaren er werden verkocht. Als je geluk had werd een pamflet door de Staten van Holland verboden: dan wilde het publiek het helemaal lezen en liep je binnen.
                Vaak anoniem of onder pseudoniem trok men stevig van leer tegen het regime van raadpensionaris De Witt. Hierbij werd het publiceren van leugens en onwaarheden niet geschuwd. Lezers werden opgejut en opgehitst. Johan de Witt zou de Republiek verkocht hebben aan de Fransen (niet waar), de oorlog zou voorbij zijn als Willem III het bevel zou voeren, omdat zijn Engelse oom Charles II dat tevreden zou stellen (niet waar) en ergere beschuldigingen aan het adres van die duivel De Witt (allemaal ook niet waar).
                Prinsgezinde schrijvers van pamfletten hadden deze pamflettenoorlog in het voorjaar van 1672 in gang gezet om de druk op een aanstelling van prins Willem III te vergroten, maar een van de onbedoelde neveneffecten was dat inwoners van de Republiek voor het eerst in de geschiedenis op zo’n grote schaal geconfronteerd werden met nepnieuws en desinformatie, dat angst de overhand nam. Men wist niet meer wat waar was en wat niet. Burgers gaven de moed op en staakten hun verzet tegen de vijand.
                Hoewel het verspreiden van nepnieuws en desinformatie nog niet zo categorisch werd ingezet als Poetin dat heden ten dage doet bij de aanval op Oekraïne, waren de principes in de zeventiende eeuw niet anders. Machthebbers begonnen in te zien dat je er een oorlog mee kon winnen.
                Het was Willem III – inmiddels stadhouder – die in 1688 bijzonder succesvol gebruikt maakte van deze methode. Tijdens de Glorious Revolution nam hij zelfs een drukpers mee om pamfletten te drukken. Het stelde hem in staat een koninkrijk te veroveren zonder bloedvergieten. (3)

Jean-Marc van Tol, 25-02-22

Noten

(1) Huysman, I. en R. Peeters (eds), Johan de Witt en het Rampjaar, een bloemlezing uit zijn correspondentie (Soest 2022), 183-190.
(2) Reinders, M., Moord en media in de 17e eeuw: https://www.nemokennislink.nl/publicaties/moord-en-media-in-de-17e-eeuw/
Zie ook: Reinders, M., Gedrukte chaos. Populisme en moord in het Rampjaar 1672 (Amsterdam 2010), 58-105.
(3) Zie: https://geschiedenismagazine.nl/hoe-bloedeloos-was-de-glorious-revolution-1688

Recente berichten

  • Nieuwjaarswensen van Johan de Witt
  • Stagiair(e)s gezocht
  • Johan de Witt, de ideale hoveling?
  • Luisterboek Johan de Witt en het Rampjaar
  • 20 augustus 1672, moord op Johan en Cornelis de Witt
  • Een snood plannetje van Johan de Witt (6 juli 1666)
  • Michiel de Ruyter condoleert Johan de Witt
  • Presentatie bloemlezing Johan de Witt en het Rampjaar: 9 april, Nationaal Archief Den Haag
  • De Witts brieven aan Maria van Berckel ‘Vrouwekracht’
  • Brand in El Escorial

Archieven

  • januari 2023
  • december 2022
  • november 2022
  • augustus 2022
  • juni 2022
  • april 2022
  • maart 2022
  • februari 2022
  • januari 2022
  • december 2021
  • november 2021
  • augustus 2021
  • juli 2021
  • februari 2021
  • januari 2021
  • december 2020
  • november 2020
  • oktober 2020
  • september 2020
  • augustus 2020
  • juli 2020
  • juni 2020
  • mei 2020
  • april 2020
  • maart 2020
  • februari 2020
  • januari 2020
  • december 2019
  • oktober 2019
  • september 2019
  • augustus 2019
  • juni 2019
  • april 2019
  • februari 2019
  • december 2018
  • augustus 2018
  • juli 2018
  • juni 2018
  • mei 2018
  • april 2018
  • maart 2018

Categorieën

  • Achtergronden bij boek Musch
  • Brieven
  • Geen categorie
  • hfdst_00_voorwoord
  • hfdst_01
  • hfdst_02
  • hfdst_03
  • hfdst_04
  • hfdst_05
  • hfdst_18
  • hfdts_88_naschrift
  • Hoofdstukken
  • Nieuws
  • Personen